Waardenwerk 2013-52

Sennett breekt een lans voor een herwaardering van vakmanschap. Dat biedt een interessant perspectief om het middelbaar beroepsonderwijs te herwaarderen. Ondanks de negatieve publieke beeldvorming is dat onderwijs waar jongeren goede kansen kunnen krijgen om vakmanschap en een beroepsidentiteit te verwerven en zo de kans op goed werk te vergroten. Er vindt veel vernieuwing plaats. Er worden ook fouten gemaakt, maar minder en deels andere dan waar de overheid en publieke opinie zich druk over maken. In plaats van een eenzijdige focus op taal en rekenen is een heroriëntatie op vakmanschap en beroepstrots in het beroepsonderwijs noodzakelijk.

De dichter Gerrit Achterberg schreef 'Directeur' in 1941 toen hij werd verpleegd in de Rekkense Inrichtingen. Achterberg werd daar behandeld nadat hij naar aanleiding van het plegen van een ernstig delict, het doden van zijn hospita, (deels) ontoerekeningsvatbaar werd verklaard. Hij werd veroordeeld tot terbeschikkingstelling van de regering (TBR), de voorloper op de TBS. De directeur, psychiater Henk Fontein, die leiding had over de Rekkense Inrichtingen las regelmatig de nieuwste gedichten van Achterberg. Fontein vertelt zelf in 1979 aan de biograaf van Achterberg, Wim Hazeu, dat hij de laatste regels van het gedicht heeft laten wijzigen door Achterberg voordat het in Blauwzuur (1969) werd gepubliceerd (Frans Mensonides, 1999). De zin: 'dat hij mij zólang zal genezen, dat ik me op hem stort' werd na aandringen van Fontein herschreven in 'tot ik een ander word'.

Tegenwoordig zijn in de media vrijwel dagelijks berichten te vinden over 'het milieu' dat op kleine of grote schaal door menselijke activiteiten wordt bedreigd. Of over individuen en instellingen die deze bedreigingen trachten tegen te gaan. Toch wordt pas sinds een halve eeuw het begrip 'milieu' op deze wijze gebruikt. Voor die tijd had de term betrekking op de sociale omgeving waarin mensen verkeren. Het begrip 'milieu'is thans de uitdrukking van een betrekkelijk nieuw besef van de gevaren die de planeet aarde lokaal en mondiaal als gevolg van menselijk handelen bedreigen. Dat besef is in de jaren zestig van de vorige eeuw ontstaan. In dit artikel wordt de voorgeschiedenis en de geschiedenis van dit nieuwe milieubesef in zeer grote lijnen geschetst en ook het begrip 'duurzame ontwikkeling' besproken. Daarna worden enkele desiderata voor de komende decennia genoemd en kort ingegaan op de bijdrage die humanisten vanuit hun achtergrond kunnen leveren aan het denken over milieuvraagstukken.

Goed werken verrichten. De uitdrukking heeft een religieuze bijklank. Er klinken zelfs mythische boventonen in door. Het spectrum van te verrichten goed werk is breed. De bandbreedte loopt van het belangeloos ondersteunen van onze armlastige en behoeftige medemens tot het professioneel uitmesten van hevig verontreinigde stallen. 'Stal' mag breed worden geïnterpreteerd. Vakmanschap situeren in dit wijdse perspectief tussen Moeder Teresa en Herakles lijkt misschien wat overdreven. Maar dat de huidige zorgsector gebaat is bij een meer professionele en humane aanpak die de uurtje-factuurtje logica van steunkousmanagement doorbreekt, zal niemand ontkennen. En dat zo'n integrale zorgbenadering zicht biedt op een geheel andere professional met andere competenties en skills, dat ligt ook voor de hand. In dit artikel wordt een lans gebroken voor een ethiek van het vakmanschap die toegesneden is op onze 21e eeuwse menselijke conditie. Dit vakmanschap kan niet anders dan duurzaam zijn.

Dat duurzaamheid tegenwoordig in de belangstelling ligt, is duidelijk. Elk zichzelf respecterend bedrijf, elke maatschappelijke organisatie zal iets met duurzaamheid doen. Dagelijks wordt de krantenlezer geïnformeerd over duurzame energie, duurzaam bouwen, duurzaam ondernemen, duurzaam beleggen en duurzaam bankieren, dit alles na te lezen in duurzaamheidverslagen. Er zijn pogingen om duurzaamheid te meten en om een duurzaam nationaal inkomen vast te stellen. Wat duurzame ontwikkeling dan is of zou moeten zijn wordt er niet duidelijker op. Velen wijzen erop dat het meer is dan aandacht voor het milieu: het betreft ook de sociale en economische houdbaarheid van ontwikkelingen (Kates, 2001, Ziegler 2010). En hoewel niemand precies weet wat duurzame ontwikkeling is, is iedereen er voor.

Het Haagse vadercentrum Adam is een levendige en bedrijvige plek waar mannen iets komen doen. Honderden bezoekers maken er wekelijks gebruik van en ruim tachtig vrijwilligers dragen gezamenlijk zorg voor het draaiende houden en het verder ontwikkelen van het vadercentrum. Wat is daar voor nodig en hoe doen zij dat? Het vadercentrum functioneert als publiek domein: de uitwisseling tussen mensen van diverse leeftijd en komaf. Het is een plek om iets te doen: het oefenen en overdragen van vakmanschap, het verkennen van onbekende werelden, het maatschappelijk nuttig bezig zijn. Het is een plek van zorg: mannen kunnen er hun verhaal kwijt en dragen er zorg voor elkaar en voor eigen en andermans kinderen en jongeren. De vrijwilligers zorgen met elkaar voor het reilen en zeilen en zij halen en brengen er hun eigen kennis en kunde. Zij worden in dit proces gesteund door een professional. In dit artikel beschrijf ik de werkwijze en de betekenis van vadercentrum Adam, voor de mannen zelf en voor de samenleving en welke rol professionaliteit hierbij speelt.

Hoe vaak (of hoe zelden) komt het voor dat een deelnemer in een discussie zegt: 'ik merk dat mijn standpunt begint te verschuiven, ik ben door deze uitwisseling van gedachten veranderd'? Dit komt vrijwel nooit zo voor en dat is eigenlijk best vreemd, want wij zien onszelf toch graag als 'open-minded'. In de praktijk blijkt echter dat we ook 'gehecht' zijn aan onze eigen standpunten en daarmee zijn we als het aankomt op ons denkvermogen misschien wel minder rationeel dan we van onszelf zouden verwachten. Naar verluidt bestaan er meer dan 100 verschillende definities van 'duurzame ontwikkeling'. In mijn visie is dit (tenminste gedeeltelijk) een afspiegeling van de complexiteit die er achter schuil gaat: de vele aspecten van duurzame ontwikkeling kunnen op vele manieren worden beschreven. In een positieve waardering kan deze veelheid van invalshoeken worden vergeleken met de veelheid van termen die Eskimo's hanteren voor de vele verschillende gedaantes van 'sneeuw', daarmee juist een preciezere communicatie mogelijk makend.

Inhoudsopgave

2 Namens de redactie: Waardenwerk | Harry Kunneman


Waardenwerk en Humanisme

13 Ontwikkelingssamenwerking, humanisme, crisis - En nu? | Bas Heijne


Ambachtelijk Werken

25 Goede werken verrichten, hoe doe je dat ook al weer? Over de ethiek van Rotterdam Vakmanstad | Henk Oosterling

41 Ouderschap en professionele begeleiding van ouders in neoliberale tijden: de behoefte aan een dialogische en voorlopige benadering | Katy-Lee Weille

53 Beroepsonderwijs en het goede werk | Jeroen Onstenk


Duurzaamheid

63 De ontdekking van het milieu | Egbert Tellegen

71 Humanisme en de ongemakkelijke vragen van duurzaamheid | Harro van Lente

80 In de toekomst kijken: naar een duurzame wereld door combineren van blikvelden | Ad van Dommelen


Uit de praktijk

89 Beschadigde autonomie. (Hoe) valt autonomie te begrijpen in een forensisch psychiatrisch centrum? | Swanny Kremer, Jeannette van der Meijde, Susan te Winkel en Lydia Pomp

99 Ik kwam om wat te doen. Betekenis en werkwijze van vadercentrum Adam | Corrie Kreuk

109 Twaalf ongelukken, dertien ambachten | Heleen Rippen

Zo'n vijftien jaar geleden sprak ik voor NRC Handelsblad in Londen met schrijver en Nobelprijswinnaar V.S Naipaul. Dat gesprek ging voornamelijk over zijn werk, en literatuur in het algemeen - Naipaul was van mening dat het genre van de traditionele, negentiende-eeuwse roman volledig was uitgeput. Op een gegeven moment kwamen we via Joseph Conrads beroemde novelle Heart of Darkness (1899) op de houding van het westen tegenover Afrika. ,,Die novelle,'' zei Naipaul, ,,is een primair werk over Afrika en mannen die een weerzinwekkende macht uitoefenen over mensen die kwetsbaar zijn, onvoorstelbaar kwetsbaar. Maar het zijn mensen die niettemin in hun eigen ogen in een complete, volledig ontwikkelde wereld leven. Afrika ziet zichzelf als compleet, af. De rest van de wereld wil geld weggooien en heeft het over ontwikkelen, maar dat is onzin!'' Naipaul heeft een reputatie voor provocerende, vaak uitzinnige uitspraken, maar ik was toch verbaasd. Vooral toen hij meteen erna, toen de gruwelijke slachtpartijen in Rwanda van een paar jaar ervoor ter sprake kwamen, er nog een schepje bovenop deed. ,,In ben in 1966 in Rwanda geweest, vlak nadat er massale slachtpartijen hadden plaatsgevonden. Alles wat je later hoorde, over de lichamen die naar Oeganda dreven, dat was toen ook al gebeurd. Hoe wordt er over dat soort dingen geoordeeld, kunt u mij dat zeggen? Gewoon wat geld en eten sturen en dan komt het wel goed? En nog wat dokters? En dan film ja dokters voor het Journaal en die houden dan een baby vast of iets dergelijks. Dat is ijdelheid, nietwaar? Mateloze ijdelheid. Een versie van Conrads Kurtz. Zo gemakkelijk om op de voorgrond te treden te midden van mensen die zo kwetsbaar zijn.''

In dit artikel ga ik in op de ervaringen van ouders en professionals en op de problemen die zij ondervinden in onze neoliberale tijden. Ik betoog dat het hoog nodig is dat professionals in het sociaal werk en in andere onderdelen van de zorg, de druk weerstaan die uitgaat van de neoliberale visie op ouders als instrumenten om kinderen groot te brengen. Op basis van Sennett's model van samenwerking wil ik daar een ander verhaal voor in de plaats stellen.
Het neoliberale discours heeft het reeds bestaande probleem versterkt dat ouders - door de professionals, de media en in andere discoursen - worden beschouwd als instrumenten om kinderen groot te brengen en op hun prestaties kunnen worden beoordeeld. De urgente kwestie van de subjectiviteit van de ouders verdwijnt daarbij naar de achtergrond. Ouders als mensen op zichzelf, en ouderschap als een subjectieve ervaring, komen zowel in de populaire als in de wetenschappelijke visies op ouderschap niet voor. Integendeel, ouders worden uitsluitend bekeken in beoordelende termen: hoe goed doen zij het met betrekking tot de behoeften van hun kinderen. Als gevolg daarvan bestoken de professionals, met de beste bedoelingen, de ouders met trainingsprogramma's en met andere inspanningen om ouders beter te laten presteren, in plaats van dat ze daarmee ophouden en zich afvragen wat het is om ouder van een kind te zijn, en wat voor een complexe en beladen ervaring dat is. Dit leidt natuurlijk tot gefrustreerde professionals én gefrustreerde ouders In termen van de theorie van Sennett is zo'n benadering stellig en dialectisch. Ze gaat ervan uit dat er één juiste manier bestaat om ouder van een kind te zijn, en om dat 'resultaat' te bereiken. Maar het ouderschap is een veel ingewikkelder verschijnsel dan deze benadering toelaat.

Ruim tien jaar geleden was ik gecharmeerd van een uitspraak van Richard Sennett die toen erg op mij van toepassing was: You've got a job but what about a life? Werken versus leven. Ik had een fulltime baan maar was buiten adem. De weekenden waren niet lang genoeg om het werk van me af te schudden. In de 'De Ambachtsman' gaat Sennett verder op zoek naar de verhouding tussen werk en zingeving. Hij haalt veel aan in deze dikke pil. Zoveel, dat er na het lezen van drie hoofdstukken vele vragen rondtolden in mijn hoofd. Toen ik was aangeland bij zijn verhandeling over het uit de hand gelopen zoutvaatje van Benvenuto Cellini bleef ik steken in vragen als: Waar houdt het ambachtelijke werk eigenlijk op en waar begint het kunstenaarschap? Is het eerste een noodzakelijke voorwaarde voor het tweede?