Tussen reflexiviteit en vrijheid

Omschrijving

Deze bijdrage heeft zijn oorsprong in een sessie met Martien Schreurs op het afscheid van Harry Kunneman. Harry had ons gevraagd om in gesprek te gaan over Bildung. Toen Martien en ik overlegden over een mogelijke invulling, stuurde ik hem een beknopte tekst van mijn hand die kort daarvoor in een speciaal nummer over Bildung van het tijdschrift Van Twaalf tot Achttien was verschenen onder de titel ‘Persoonsvorming in het onderwijs: Kan dat eigenlijk wel en moet het eigenlijk wel?’ De tekst, die ik hieronder grotendeels ongewijzigd overneem, maar met een inleiding en een uitleiding, was bedoeld als een kritiek op de idee van Bildung en een pleidooi voor een heel andere insteek met betrekking tot de vorming van de persoon in het onderwijs, namelijk een gesitueerd in de traditie van Erziehung.

Bildung en Erziehung zijn lastig te vertalen in het Nederlands, wat een van de redenen is waarom ik (soms) denk dat het goed is om de termen maar onvertaald te laten. Daarmee probeer ik een zeker Verfremdungseffekt te genereren, wat misschien kan helpen om nauwkeurig naar beide termen te blijven kijken. Met Bildung is dat in Nederland op dit moment niet echt meer mogelijk omdat de term bijna volledig lijkt te zijn geïncorporeerd in het Nederlandse onderwijsvocabulair. Erziehung heeft nog iets van vreemdheid behouden, wat werd bevestigd toen een aantal aanwezigen bij de sessie me na afloop vroegen welke woord ik precies had gebruikt.

Ofschoon de tekst vanuit mijn perspectief zeer kritisch is over Bildung, is het niet bedoeld als een argument tegen Bildung, al is het maar omdat ik er ten diepste van overtuigd ben dat we allemaal uiteindelijk zelf tot onze keuzes moeten komen en zelf verantwoordelijkheid voor die keuzes moeten dragen. Wie Bildung wil, wie enthousiast is over Bildung, moet daar zeker mee doorgaan. Mijn kritiek richt zich eerder op de pretenties van Bildung of, misschien nog nauwkeuriger gezegd, op een blinde vlek die ik in het Bildungs-denken meen te bespeuren; een blinde vlek die mijns inziens belangrijke gevolgen heeft voor de manieren waarop Bildung in het onderwijs gestalte krijgt of gestalte wordt gegeven.