En voeten!

Omschrijving

We staan er niet goed voor. We stapelen crisis op crisis. We zien het klimaat op een niet te controleren en niet te voorspellen manier veranderen. Hetzelfde zien we in de afnemende biodiversiteit, in de reacties van bedreigde diersoorten op onze expansiedrift. En ondanks, of misschien wel juist vanwege, de toename van de menselijke wereldbevolking zijn wij zelf een bedreigde diersoort geworden. We leven als een kat in het nauw. We begrijpen ons eigen gedrag niet meer. We zien migranten in hun radeloosheid, geopolitieke leiders in hun redeloosheid, politici in hun laffe, electorale machteloosheid, opstandige burgers in hun boosheid, en de stilzwijgende meerderheid in hun sprakeloosheid. We zien de democratie bedreigd worden, de ongelijkheid in de wereld toenemen, de vanzelfsprekendheid van economische groei nog steeds niet afnemen, de dreiging van een nieuwe wereldoorlog groter worden, de roep om een hoger budget voor vernietigingswapens krachtiger worden. Het ziet er hopeloos uit.1 De mens heeft zich ontpopt tot een plaagdier. We zijn erin geslaagd de natuurlijke regulatiemechanismen uit te schakelen die tot één of twee eeuwen geleden de omvang van onze populatie binnen de perken hield. Dankzij die regulatiemechanismen – denk, bijvoorbeeld, aan de leefruimte en de hoeveelheid voedsel die een soort nodig heeft, en de gevoeligheid voor ziektes2 – hebben we tienduizenden jaren min of meer in harmonie met onze leefomgeving kunnen leven en de leefruimte van andere soorten nooit fundamenteel bedreigd.
Maar sinds de opkomst van de moderne wetenschap is dat mis aan het gaan. Onze instrumentele rationaliteit heeft ons een enorm concurrentievoordeel gegeven ten opzichte van al wat leeft, maar zoals ik in dit artikel zal betogen, keert dat voordeel zich als een boemerang tegen ons. Wij hebben de balans in ons ecosysteem volstrekt verstoord.

De kern van mijn betoog zal zijn dat de moderne wetenschap onze intelligentie, met name onze sociale intelligentie, schrikbarend heeft vervormd door haar in te perken tot instrumentele rationaliteit. Het pure denken in termen van doelen en middelen verstoort ons zicht op de bedoeling, omdat het onze aandacht grenzeloos gevangenhoudt in een zoektocht naar de beste middelen. Die middelen worden alras een doel op zich en wat daar dan allemaal de bedoeling nog van is verdwijnt achter de horizon. Wat wij nodig hebben, zo zal ik betogen, is een onderscheid tussen intrinsieke en extrinsieke doelen, tussen doelen die bestaan als en in onze activiteit en doelen die alleen maar bestaan als resultaat. Deze doelen…