De rechstaat dicht(er)bij

Omschrijving

Toegang tot het recht
De schrijver en jurist Franz Kafka is befaamd vanwege zijn romans en verhalen, die vaak gaan over hoofdfiguren, die geconfronteerd worden met een moeilijk te doorgronden, soms absurdistisch, meestal beklemmend universum aan regels en procedures. In een kort verhaal (nog geen twee pagina’s) met als titel ‘Voor de wet’ gaat het bijvoorbeeld over een man die van het platteland komt en ‘toegang wil tot de wet’. Hij stuit op een bewaker, die zegt ‘Dat kan. Maar niet vandaag’. De kennelijk zijn recht zoekende man brengt naar voren dat hij heeft begrepen dat ‘in een rechtsstaat de wet er voor iedereen is’. De bewaker blijkt niet te vermurwen. Hij blijft herhalen dat het die dag niet uitkomt. Zo gaat het dag in dag uit, jaren lang. Uiteindelijk raakt de man voor de poort uitgeput en wordt ziek. Hij komt te overlijden zonder dat hij over de drempel heeft kunnen stappen.

Dit is een ijzingwekkende en ook zeker extreme vertelling over de pijnlijke contradictie tussen een verheven ideaal en de rauwe, zelfs keiharde feitelijkheid. Voor veel ‘gewone’ mensen blijkt ook in onze dynamische en van innovatie doortrokken samenleving het sociaaljuridische stelsel moeilijk te doorzien en te hanteren. Zeker als er sprake is van hardnekkige pech, plotselinge tegenslag of een slepend conflict kan de harde kant van de sociale werkelijkheid aan de oppervlakte komen. In veel gevallen zijn er zeker hulpverlenende instanties, maar ook die hebben hun eigen regels, ingesleten routines en overvolle agenda’s. Het risico blijft in onze overvolle informatiemaatschappij dat je lang moet wachten of (digitaal) van het kastje naar de muur wordt gestuurd. Dat geldt zeker voor de situaties, waarin zich de problemen hebben opgestapeld. Bij zulke ‘multiproblematiek’-gevallen blijkt de samenwerking tussen hulpverlenende instanties vaak stroef en gebrekkig.

Ook als je – vaak noodgedwongen – juridische hulp en steun zoekt, is succes bepaald niet gegarandeerd. Hoewel de toegankelijkheid van het recht – ‘access to justice’ – in plechtige verdragen en in de Nederlandse Grondwet is vastgelegd, kan het zoeken naar een zinvolle oplossing in een teleurstelling eindigen. Een beroep op het officiële, formele rechtssysteem voldoet lang niet altijd. Wanneer ‘access to justice’ wordt gezien als een aanspraak op uitzicht op (sociale) rechtvaardigheid en een voor betrokkenen zo zinvol mogelijke uitkomst, is meer nodig.

Het recht heeft traditioneel de doelstelling om stabiliteit, rechtszekerheid en adequate rechtsbescherming te bieden. Maar in feite zijn wettelijke regels en procedures om je recht te halen complexer geworden, zeker in het uitgedijde bestuursrecht. De oude zegswijze ‘ieder wordt geacht de wet te kennen’ is steeds meer een illusie geworden. Zelfs voor ons, allebei gepromoveerde juristen, gaat dit op.1