Bespreking van Pieter Ippel: Johann Gottfried Herder, Hoe worden we humaan?

Omschrijving

Johann Gottfried Herder is een vreemde eend in de Europese intellectuele bijt. Rechtsfilosoof Pieter Ippel heeft zijn avontuurlijke denken onlangs in beknopt formaat in de etalage gezet. Hoe worden we humaan? bestaat uit een inleiding tot Herders denken en een aantal belangwekkende passages die fraai en levendig zijn vertaald. Volgens Ippel loopt Herder weliswaar vooruit op de Romantiek, maar hij blijft uiteindelijk ‘een gevoelige Verlichter’. Zijn aandacht voor culturele verscheidenheid maakt hem tot ‘de grootvader van de sociale en culturele antropologie’. Zijn werk heeft de weg gebaand voor wat we nu ‘hermeneutiek’ noemen. We kunnen hem ook zien als een voorloper van het multiculturele denken. Na Erasmus, zegt Ippel, is het moeilijk een denker te vinden die zo hamert op het belang van vrede en vreedzame conflictoplossing. Buiten Duitsland is Herder min of meer vergeten, maar hij staat volgens de auteur veel dichter bij onze tijd dan bijvoorbeeld Immanuel Kant. Er is geen achttiende-eeuwse denker die zo principieel en verontwaardigd tekeer gaat tegen kolonialisme, racisme en het idee van Europese superioriteit. Over slavernij en Europa zegt hij:

‘Drie werelddelen zijn door ons verwoest en onderworpen, en wij raken daardoor ontvolkt, gecastreerd, verzonken in luxueus gedoe, smakeloosheid en dood. Dat is nog eens rijk en gelukkig gehandeld.’ (p. 111)

In dit review essay besteed ik ook aandacht aan enkele andere duidingen van Herders filosofie, met name die van Isaiah Berlin en Rüdiger Safranski. Waarom spreekt zijn denken nog altijd aan en kunnen we hem zie als visionair denker? Hoe deze grillige denker plaatsen in de 18de eeuw, als humanist en verlichter of misschien toch als een romantisch of tegenverlicht denker? Het is uiteraard ondoenlijk om in kort bestek de kluwen van verlichte en romantische denkwijzen te ontwarren en daarin fatsoenlijk orde aan te brengen. Toch zal ik Herders intellectuele positie op dat spectrum scherper pogen te markeren.

De man en zijn werk
Predikant Herder (1744-1803) kwam al op jonge leeftijd in Koningsbergen terecht waar hij colleges van Immanuel Kant volgde. Hoewel hij dankbaar bleef voor Kants socratische onderwijs, raakte hij mede door zijn anti-autoritaire temperament snel in een polemiek met de rationalist verwikkeld. Herders belangrijkste leermeester was echter de theo loog en taalkundige Johann Georg Hamann wiens denken – na een bekering – een anti-rationalistische inslag had. Elk mens wordt geboren in een lokale taal-werkelijkheid waarop denken, voelen en doen zijn aangewezen. Via Hamann kon Herder in Riga aan de slag als onderwijzer. Hij stortte zich daar in het literaire leven van de elite, maar keerde zich af van de Pruisische dominantie over de Baltische volken.