Onderbuik, bij gebrek aan bovenbuik

Omschrijving

In de samenleving is een algemeen gevoel van onbehagen ontstaan en wordt steeds luider uitdrukking gegeven aan 'onderbuikgevoelens'. De sterk zintuiglijke en egocentrische waarden van de 'onderbuik' domineren buiten proporties. Dat mag mijns inziens niemand verbazen. Zoals ik zal laten zien, markeert dit namelijk de voorspelbare overgang naar een volgende fase van de maatschappelijke ontwikkeling. Die volgende fase is wel tegelijkertijd de laatste fase, het voorlopige eindpunt van de ontwikkeling van de westerse cultuur. En in die laatste fase wordt het menselijke en maatschappelijke waardepatroon nu eenmaal sterk gekleurd door de waarden van 'onderbuik'. De Russisch-Amerikaanse socioloog Sorokin 1 kwam in het midden van de vorige eeuw al tot de conclusie dat het daarop moest uitlopen: 'individualisering, consumentisme en hedonisme, verlies van integriteit in alle categorieën van de samenleving, toenemende criminaliteit, vulgarisering en commercialisering'. Oorzaak en gevolg is de calculerende burger die er alleen nog maar op uit is, of er alleen nog maar op uit wordt gestuurd, om zijn vooral materiële behoeften maximaal te bevredigen. De moderne mens, zo stelt de socioloog Fukuyama 2, 'bekommert zich bovenal om zijn persoonlijke gezondheid en veiligheid, en is gepreoccupeerd met materieel gewin in een economische wereld die zich heeft toegelegd op de bevrediging van de talloze kleine behoeften van het lichaam'. De moderne westerse samenleving is een samenleving waarin materieel en fysiek comfort nog de enige doelstellingen zijn: 'onderbuikgevoelens' hebben de overhand.
Veel waarden die als 'algemeen menselijk' kunnen worden gezien, komen maar moeilijk tot ontwikkeling binnen dit type samenleving, met nadelige gevolgen voor zowel mens als maatschappij. Het gevoelde onbehagen wordt verklaard door het onbevredigd blijven van het geheel van de wezenlijke menselijke behoeften, in combinatie met de voortdurende en indringende overwaardering van materialisme en individualisme als slechts een onderdeel van die waarden en behoeften. Om het domineren van die 'onderbuikgevoelens' te begrijpen, zal dus in de eerste plaats duidelijk moeten worden hoe die meer zintuiglijke en egocentrische waarden zich verhouden tot de 'algemeen menselijke' waardeoriëntatie, als die al bestaat. Vervolgens zal dan moeten worden nagegaan hoe het komt dat die algemeen menselijke waarden op de achtergrond en de waarden van de 'onderbuik' op de voorgrond geraken. Zijn er in de filosofie en de geschiedenis van de afgelopen millennia geen aanknopingspunten te vinden voor dit vraagstuk, dat toch van alle tijden lijkt te zijn? En kan daaruit worden afgeleid hoe een dergelijke, wellicht minder wenselijke ontwikkeling kan worden voorkomen?